OLAY SONRASI GELŞİMELER VE DİVAN-I HARP MAHKEMESİ

[TekStyle]

Menemen Olayı sonrası hükümet hemen olaya el koyarak bir araştırma ekibini Menemen’e olay incelemesi için göndermiştir.Bu olay gazetelerde geniş yer tutmuş,olayın seyri adım adım takip edilmiştir.Örneğin Yakup Kadri,Menemen Olayı’nı Osmanlı tarihindeki Hafız Paşa ve Şakip Aslan vakalarına benzeterek,devrimlerin daha hiçbirşeyi değiştirmediğini söyler.Yunus Nadi ise “şeriat isteriz” diyen mürtecilerin aslında “yenilik istemeyiz” demek istediklerini,bununda bu ülkeden kökünden sökülüp atılması gereken bir yeniçeri geleneği olduğunu belirterek “yoksa ne o zaman ne de şimdi din ortadan kalkmıştır ki,onu yeniden istemeye gerek olsun” der.Yunus Nadi bir başka yazısında da,bu tür olayların yinelendikçe cezalarının daha sert olabileceğini kaydeder.Vakit gazetesi,Menemen Olayı’na yer veren yabancı asın organlarından İskeçe’de yayımlanan Yeni Adım ve Bağdat’ta yayımlanan El-Irak gazetelerinin kınayıcı yazılarına yer vermiştir.Kısacası gerek hükümet yanlısı,gerekse hükümet karşıtı basının ve kamuoyunun Menemen Olayı’na duyarlılıkla tepki gösterdiği söylenebilir.Gazeteler arasında Menemen Olayı’nı en ayrıntı bir biçimde veren gazetelerden birisinin Son Posta gazetesi olması önemlidir.Bunun önemi,Son Posta’nın SCF’nin yayın organlarından birisi olarak tanınması ve SCF’nin 17 Kasım 1930’da kurucularınca kapatılmasından sonra bile,partinin ideoloğu Ahmet Ağaoğlu’nun bu gazetede hükümeti eleştiren yazılarını sürdürmesinden ileri gelir.Son Posta’nın,olaydan dolaylı olarak SCF’nin sorumlu tutulması ihtimalinden duyduğu tedirginlikle de bu duyarlılığı gösterdiği ileri sürülebilir.
Olay sonrası Menemen,Manisa vb. illeri de kapsayan bir sıkıyönetim ilan edilmiştir.Yakalananların sorgusuna başlanmış,bunların ifadeleri sonucu yeni tutuklamalar yapılmıştır.
Kubilay ile Şevki ve Hasan’ın cenazeleri,24 Aralık 1930 tarihinde bir törenle Menemen’e defnedilmiştir.Olayın hemen ardından Menemen’de Ayyıldız tepede Kubilay ile Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki adına anıt dikilmiştir.Gazi Mustafa Kemal Paşa,27 Aralık 1930 tarihinde Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak’a gönderdiği mektupta özetle “Kubilay Bey’in şehit edilmesinde mürtecilerin gösterdiği vahşet karşısında Menemen’deki ahaliden bazılarının alkışla tasvipkar bulunmaları Cumhuriyetçi vatanperverler için utanılacak bir hadisedir.Büyük ordunun kahraman genç subayı ve Cumhuriyetçi idealist öğretmen heyetinin kıymetli uzvu Kubilay Bey,temiz kanı ile Cumhuriyetin hayatiyetini tazelemiş ve kuvvetlendirmiş olacaktır…”demiştir.
Menemen Olayı TBMM’ye,Denizli Milletvekili Mahzar Müfit Bey ve 43 arkadaşının 1 Ocak 1931’de Başvekil İsmet Paşa’ya verdikleri soru önergesiyle yansır.Önergede,hükümetin Menemen Olayı öncesi aldığı ve olay sonrası alacağı önlemler sorulmaktadır.Başvekilin açıklamaları,olay öncesi bir irtica şebekesinin örgütlenmesinden hükümetin haberinin olmadığı,ancak olay sonrası yapılan incelemelerde bu hareketin planlı ve geniş çaplı olduğunun farkedildiği yönündedir.Olay sonrası hemen Divan-ı Harp toplanarak başına da General Mustafa Muğlalı tayin edilmiştir.Bir ayı aşkın süren sorgulama ve tutuklamaları basından ve resmi kanallardan takip edecek olursak karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır:
Menemen,Bozalan,Paşaköy,Akhisar,Horozköy,Manisa ve Balıkesir’de tevkifat yekunu 68’dir.Bunların dördü kadındır.İrticanın İstanbul’dan Şeyh Esad tarafından idare edildiği ortaya çıkmış ve İstanbul’da tevkif edilen İbrahim Hakkı Hoca Manisa’ya getirilerek olay sırasında alkışlayan 22 kişi tutuklanmıştır.İstanbul’da tutuklananlar vapurla İzmir’e gönderilmiştir.Mürtecilerin Antalya’da da mümessilleri vardır.Şeyh Esad’ın oğlu da tutuklananlar arasındadır.Bunlardan başka Filorina mübadillerinden Molla Hasan oğlu Mehmet Usta,Mevlüt,Haşim,Ali Koç,Yakup oğlu Ali ve Ragıp oğlu Osman’da vardır.Alaşehir’de 21 kişi tutuklanmış ayrıca Nakşibendi şeyhi Demircili Ali yakalanmıştır.4 Ocak’ta Şeyh Esad’ın sorgusuna başlanmış,bu sayede gizli tekke sahibi birçok şeyhte yakalanmıştır.Ayrıca Akhisar’da gizli tekke hayatı yaşatmaya çalışan Kömürcülü Şeyh Sadık ve Nakşibendi mensubu Ahmet,Hasip,Hayati ve Haydar namında dört kişi yakalanmıştır.7 Ocak’tan itibaren örfi idare başlamış,Menemen kazasıyla Manisa ve Balıkesir merkez kazalarında örfi idare ilan edilmiştir. Örfi idare reisi Fahreddin Paşa,İzmir’e hareket ederek olay hakkında gazetecilere bilgi vermiştir.Buna göre; “İdare-i Örfiye mıntıkası üç kısma ayrılmıştır.Birinci kısım Balıkesir kazasıdır ve kumandanı Ferik Ali Hikmet Paşa’dır.İkincisi Ali Muzaffer Paşa’nın kumandasında bulunan Manisa mıntıkasıdır.Üçüncüsü de Miralay İhsan Bey’in kumandası altında bulunan Menemen’dir.Bu kumandanlar kendi mıntıkaları dahilinde icabı halinde vilayetlerle müzakere ederek tatbikata geçerler ve lüzum gördükleri takdirde bana da müracaat edebilirler” demiştir.İlk olarak Kubilay Bey’i şehit edenlerin muhakemesine,sonra da Şeyh Esad ve arkadaşları muhakeme edilecektir.23 Ocak’ta örfi idarenin 15 gün daha uzatılması gündeme gelmiştir.Ayrıca meşhur İngiliz casusu Lawrence’ın arkadaşı olan İngiliz casusu Holştayn Bağdat’taki Nakşilerle temas ederek birtakım talimatlar vermiştir.Bundan son irtica hadisesinde tesiri olduğu düşünülmektedir.
Yapılan sorgulama ve soruşturmalar sonucunda 200’e yakın kişinin muhakemesinin süratle yapılması kararlaştırılmıştır.Tutuklananları bu şekilde kısaca özetledikten sonra şimdi sorgulamalar ve karar aşamalarından kısaca bahsetmek gerekmektedir.
Menemen Olayı’nın elebaşlarından olan ve Müftü Mescidindeki yeşil bayrağı alıp meydana çıkararak 23 Aralık 1930 gününün sabahından itibaren irtica hareketini başlatan Nalıncı Hasan (idam cezası verilmiş, ancak yaşının küçük olmasından dolayı 24 sene hüküm giymiştir) ismindeki mürteci,yapılan sorgulamasında “… İstanbul’da Laz İbrahim Hoca (idam edilmiştir) vasıtasıyla Şeyh Esad’ı ziyaret ettiğini,bir süre Erenköy’deki köşkünde misafir kaldığını,bu zaman zarfında köşkteki konuşmaların hükümet aleyhinde olduğunu,orada bulunan Laz İbrahim Hoca’nın da “şapkaların atılacağına,feslerin giyileceğine,halifeliğin geleceğine,tekkelerin yeniden açılacağına” dair sözlerini duyduğunu belirtmiştir.
Mahkemede hakkında idam kararı verilip çok yaşlı olduğu için 24 sene hüküm giyen,ancak tutuklu bulunduğu sırada ölen Erbilli Şeyh Esad’ın yapılan sorgulamasında “Nakşibendi tarikatındayım.60 senedir bu tarikata mensubum.Ancak hükümetin çıkardığı tekke ve zaviyeler kanunundan sonra tarikatla bir ilgim kalmadı.Erenköy’deki yalıda sade bir hayat yaşamaktayım” demiş;masum olduğunu,hükümete karşı olmadığını sözlerine eklemiştir.
Kaydetmeye değer iki önemli nokta da,Divan-ı Harp Örfi Savcı yardımcısı A.Fuat Bey’in esas hakkındaki mütalaasında yer alan,Menemen Olayı’nın birçok sanığının çıktığı Horozköyü halkının %80’inin İbrahim Hoca’nın müridi olarak Nakşibendi tarikatına katılmış olmalarına karşın 1924’te Türkiye’ye göçmüş olan bu Rumelili topluluğun çoğunun 30’lu yaşlarında olmalarına karşın aralarında hala abdest almayı ve namaz kılmayı bilmeyenlerin bulunduğu,hatta bazılarının Allah’ın İstanbul’da olduğunu sandıkları bilgisi ikincisi ise dünyadaki tüm Yahudileri Müslüman yapma misyonunu üstlenen Derviş Mehmet ve arkadaşlarının eylemlerini destekleyen ve Menemen Olayı sonrası suçu sabit görülerek idam cezasına çarptırılanlardan birinin de Josef Biton adlı bir Yahudi olmasıdır.Ayrıca SCF’nin Menemen Olayı ile ilişkilendiren olgu,kendini o denli güçlü duyumsatmıştır ki,Divan-ı Harp soruşturmalarnda sanıklara SCF’nin olaylı İzmir gezisine katılıp katılmadıkları bile sorulmuştur.
Divan-ı Harbin yaklaşık bir ayı aşkın soruşturma ve tutuklamalarından sonra 3 Şubat’ta idam hükümleri uygulanmaya başlanmıştır.İdama mahkum olan 28 mahkumdan Mehdi’nin arkadaşı Mehmet Emin,Menemenli Jozef,Manisalı Hacı Paşazade Ragıp,Manisalı Şeyh Rafız Ahmet,Alaşehirli Şeyh Ahmet Muhtar,Manisalı tatlıcı Hüseyin,Şeyh Esad’ın oğlu Mehmet Ali hükümet meydanında,Menemenli Ramiz,Menemenli Hüseyin,Menemenli Osman,Manisalı İbrahim,Laz İbrahim Hoca’da istasyonda,Bozalanlı Koca Mustafa,Bozalanlı Hüseyin,Şimbilli Mehmet,Menemenli İbrahim,tabur imamı Hoca İlyas,Manisalı Topçu Hüseyin,Manisalı Süleyman Çavuş,Bozalan’dan Hacı İsmail,Menemenli Süleyman,Manisa’dan kahveci Mustafa isimli kişilerde tuzpazarında ve bedesten ile sinema önünde asılmışlardır.
İdam edilenlerin yanında 24 sene,15 sene,3 sene,1 sene gibi cezalara çarptırılan kişilerde bulunmaktadır.Olayda ihmalkarlığı görülen Manisa Belediye Başkanı ve Menemen Jandarma Komutanı ise sorgularından sonra serbest bırakılmışlardır.Sorgulama ve tutuklamalar ve idam hükümlerinin uygulanmasından sonra da devam etmiştir.Bunlardan Balıkesir’de yakalanan 25 kişiden kadın olan 9’unun göğüs ve baldırlarında barut ile işlenmiş ayetler bulunduğu ortaya çıkmıştır.Nakşibendilik adı altında bu gibi faaliyetlerde bulunan Tevfik Hoca tutuklanmıştır.Konya’da da tutuklamalar olmuştur.Şubat 1931 gazetelerinde ayrıntılı bir biçimde anlatılan bu sorgulamalarda Balıkesir,Alaşehir,Konya vb. birçok ilden olayla ilgisi olduğu düşünülen birçok kişi mahkemeye çıkartılmış,bir kısmi tutuklandığı gibi bir kısmı da beraat etmiştir.